انگور

سوالی از طرف یکی از دوستان عزیزم پرسیده شده بود در مورد پرورش انگور در کشور نروژ ، برای پاسخ به این سوال مقاله ای کوتاه در مورد انگور نوشته ام و البته باید یاد آوری کنم که این مقاله همه چیز هایی که باید برای پرورش انگور بدانیم نیست و تنها اطلاعاتی مختصر در مورد انگور است . امیدوارم علاوه بر سوال کننده ، دیگر دوستان و دانشجویانی که در مورد پرورش انگور نیاز به اطلاعاتی دارند از این مقاله استفاده کنند .

انگور از دیر باز در ایران پرورش داده می شده و مورد علاقه ایرانیان قدیم و جدید بوده است . مصرف انگور به صورت تازه خوری ، شیره ، کشمش و صد البته شراب ، ناشی از شرایط آب و هوای ایران که برای پرورش تاک مناسب است بوده است . همانطور که حافظ فرموده :
چه شود گر من و تو چند قدح باده خوریم

باده از خون َرزانست نه از خون شماست (رزان = درخت تاک )

بنا براین ایران یکی از سرزمین های اولیه کشت و پرورش انگور در جهان به شمار می آید و مردم آریا از دیر باز با روش های کشت و تولید انگور آشنا بوده اند . به همین دلیل امروزه در اکثر نقاط ایران از نواحی سرد سیر تا حواشی کویر و همچنین مناطق جنوب کشت انگور متداول است .
نسبت سطح زیر کشت انگور و میزان تولید انگور در ایران بسیار چشمگیر بوده و به صورتهای مختلف در بازار های داخلی و خارجی مصرف دارد و با سرمایه گذاری درست و برنامه ریزی هدفدار و بلند مدت می توان امید وار بود که روزی به عنوان یکی از اقلام اصلی صادرات غیر نفتی قرار بگیرد و باعث ایجاد اشتغال در صنایع تبدیلی مواد غذایی مربوط به این محصول از جمله کارخانه های کشمش سازی و شراب سازی و همچنین روغن دانه انگور که از لحاظ مواد غذایی و نداشتن مضرات روغن های سرخ کردنی قابل توجه است .
تا پیش از جنگ جهانی دوم ایران بزرگترین و مهمترین کشور تولید کننده کشمش و شیره انگور در جهان بوده و اغلب مقام اول یا دوم را به خود اختصاص می داده اما متاسفانه به دلیل توجه نکردن به مسائل باغداری ، از فناوری روز دور ماند و از کشور ترکیه هم عقب افتادیم . البتهد ترکیه برنامه ریزی خوبی برای کشاورزی خود داشته و به عنوان یکی از کشور های صادر کننده اکثر اقلام کشاورزی خود را به جهان معرفی کرده است . انگور و محصولات مرتبط با آن بعد از پسته و خرما می تواند در ردیف بزرگ ترین اقلام صادرات غیر نفتی قرار گیرد .

اطلاعاتی کلی در مورد درخت مو و موکاری :

انگور گیاه بومی مناطق نیمه گرمسیری بوده و ارقام و گونه های مختلف آن از مناطق سردسیر تا مناطق عتدل نیمه گرمسیری به عمل می آید . طی دوران رشد انگور بین 5 تا 6 ماه در سال بوده و در این مدت به نور کافی و گرمایی حدود 18 درجه سانتی گراد احتیاج دارد . طول فصل رشد انگور در حدود 157 تا 170 روز است . سرمای پایین تر از 20 درجه سانتی گراد زیر صفر و همچنین گرمای بالاتر از 42 درجه سانتی گرادبرای این گیاه مضر است . دمای مطلوب برای شد و نمو انگور بین حداقل 10 درجه تا 30 درجه سانتی گراد می باشد . علاوه بر این برای برطرف شدن خواب زمستانی به سرمای کمتر از 7 درجه سانتی گراد به مدت 2 الی 3 ماه نیازمند است .
تابش آفتاب و نور کافی ، عاملی موثر در ارتقای کیفی انگور می باشد . از جوانه زنی تا برداشت محصول مقدار این حرارت جمعا باید به 1000 درجه سانتی گراد برسد . منطقه کاشت انگور باید که یخبندانهای بهاره و یا سرماهای خیلی شدید زمستانه را نداشته باشد . همچنین سرمای زود رس پاییزه از رسیدن کامل شاخه های میوه دهنده جلوگیری می کند . بهترین مناطق کاشت انگور اراضی دامنه ای است زیرا در مناطق کوهستانی و مرتفع دارای محدودیت هایی همچون سرمای زمستانه و زود رس پاییزه و در مناطق پست و پایین دره ها سرمای دیر رس بهاره و احتمالا بالا بودن آب تحت الارض ، گیاه ما را در معرض آسیب قرار می دهد .

خاک :

مو دارای سیستم ریشه ای قوی و فعالی است و گیاهی من توقع و قانع است ولی خاکهای سبک و عمیق و قابل نفوذ را ترجیح می دهد . در ضمن درختان غیر پیوندی بهتر از انگور های پیوندی مقدار زیاد آهک را تحمل می کند . با اینکه تاک به به رشد در خاکهای دارای املاح مقاوم است اما کربنات های اسیدی و املاح سدیم برای این گیاه مضر است .
بهترین اسیدیته برای این گیاه هفت و شش دهم می باشد . *

آبیاری :
بوته مو با توجه به آب و هوا 1 الی 4 بار در سال باید که آبیاری شود . هر دفعه آبیاری باید به اندازه ای باشد که رطوبت خاک در عمق 1 تا 2 متر که محل انتشار ریشه است مرطوب شود .

مشخصات تعدادی از ارقام انگور های ایران

انگور ملکی : میان رس ، اندازه حبه درشت و به اندازه فندق و شکل حبه آن کروی است و رنگ آن سبز ، با پوستی نازک و گوشت نرم و آبدار و طعم شیرین . برای تازه خوری و تهیه شیره انگور( دوشاب) مناسب است. بیشتر در شهرستان ارومیه دیده می شود .

انگور قره شیره : اندازه حبه نسبتا درشت است و دانه دار و رنگ آن تیره ، پوست حبه ها ضخیم اما گوشتی شیرین دارد . خوشه انگور بسیار متراکم و فشرده است . انگوری دیر رس است که قابلیت نگهداری و حمل و نقل آن کم است ودر مقابل به سرما مقاوم است . بیشتر برای تهیه شیره استفاده میشود . در آذربایجان کاشت می شود .

انگور دست ارچین : حبه درشت به رنگ سبز کم رنگ و هسته دار است . دانه ها به شکل بیضی با خوشه هایی نسبتا بزرگ . مصرف تازه خور کمی دارد و بیشتر برای استفاده در زمستان و تهیه کشکش استفاده می شود . در مراغه به نام گرمیان شهرت دارد .

انگور داش قره : اندازه حبه به درشتی یک فندق ، هسته دار ، رنگ آن سیاه متمایل به بنفش و پوست حبه ضخیم است . گوشت کم آب و دارای طعم کس است و برای تولید شراب مناسب است . مصرف عمده در تولید کشمش و شیره است . قبلیت نگهداری و حمل و نقل متوسطی دارد .

انگور مایه مو : حبه آن گرد است ، هسته دار و سفید رنگ با گوشتی آبدار از نظر حمل و نقل جزو ارقام خوب و مناسب محسوب می شود . مورد مصرف آن بیشتر به صورت تازه خوری است و کشمش و شیره هم از ان تهیه می شود .

انگور گزندایی : اندازه حبه بسیار درشت ، به اندازه یک گوجه کوچک ، گرد هسته زیادی دارد . رنگ حبه سفید مایل به زرد و پوست ان ضخیم و ترد و شکننده است . خوشه آن غیر متراکم است مورد مصرف تازه خوری و شیره گرفتن دارد . این انگور از دسته انگور های کم محصول است . به علت عدم تراکم خوشه ها .

انگور خلیلی : اندازه حبه درشت ، هسته دار ، رنگ حبه سبز کم رنگ یا قرمز است پوست حبه نسبتا کلفت و گوشتی است . شیرین است و زود رس ترین انگور ازرومیه به شمار می رود .

انگور گندمه : اندازه حبه درشت ، هسته دار ، رنگ حبه قرمز تیره ، پوست کلفت و شیرین ، پس از رقم خلیلی به بازار میاید مورد مصرف معمولا به صورت تازه خوری است

انگور دیزماری : اندازه حبه متوسط ، بیضی کشیده شکل و هسته دار است . رنگش سفید مایل به سبز است و و طعمش شیرین ، خوشه غیر متراکم و قابلیت نگهداری بالایی دارد . اما محصول زیادی نمی دهد .

انگور یاقوتی : زود رس حبه های آن کوچک و به رنگ قرمز و قرمز تیره است ، بدون هسته ، خوشه کوچک و متراکم و قابل حمل و نقل است . مصرف ان تازه خوری است .

انگور اتابکی : اندازه حبه درشت ، شکل آن استوانه ای و رنگ آن زرد طلایی است . دارای پوست کلفت و گوشت سفید و محکم است بیشتر در منطقه فارس کشت می شود .

باید اضافه کنم که حدود 160 واریته انگور در ایران وجود دارد که ذکر تمامی آنها وقت گیر است و در مجال این مقاله نمی گنجد .

روش های فنی احداث تاکستانهای مدرن :

الف ) انتخاب زمین :
درخت مو سالیان زیادی سطح زمین را پوشانده بنا بریان انتخاب محل و مکان مناسب برای احداث تاکستان حایز کمال اهمیت و قابل توجه می باشد . در انتخاب زمین جهت احداث موستان ها دو حالت ممکن است پیش بیاید :
یک : انتخاب در چهارچوب یک منطقه که دارای تاکستان بوده و قبلا در آن موستان وجود داشته است .
دوم : انتخاب در چهار چوب منطقه ای که دارای موستان وجود نداشته و یا موکاری در ان صورت نگرفته است .

در مورد اول میتوان از تجربیات موکاران محلی استفاده نمود و آن را با علم روز توام کرد و برای انتخاب محل استفاده نمود ولی در مورد دوم کار سخت تری پیش رو خواهیم داشت و باید احداث تاکستان را موکول به مطالعه دقیق و سنجیدن تمام جوانب امر و شرایط محیط نمود . زمین انتخابی در هر دو صورت باید پاسخگوی نکات زیر باشد :

ــ رشد و نمو مو را تامین و پر باری ارقام انتخابی را تضمین نماید .

ــ امکان بهره گیری و کاربرد ماشین آلات کشاورزی را داشته باشد .

ــ امور نقشه کشی ، راه های دسترسی ، کانال های آبیاری و همچنین زهکشی و باد شکن در آن مقدور باشد .

ــ امکان دسترسی به مصالح ساختمانی مقدور باشد .

مهمترین عوامل موثر در انتخاب زمین مورد استفاده برای موکاری به خصوص در مناطقی کهسابقه موکاری وجود ندارد بارتند از :
1 ــ عوامل هواشناسی

2 ــ عوامل خاک شناسی

3 ــ عموامل اجتماعی و اقتصادی

عوامل هوا شناسی :
یک تاکستان هنگامی محصول خوبی به دست می دهد که عوامل اقلیمی منطقه یا ناحیه قبلا در آن بررسی و شناخته شده باشد .

الف ) حرارت :
با توجه به درجه بیولوژیکی مو ( صفر فیزیولوژیکی)که از 10 درجه سانتی گراد آغاز میشود . تعداد روزهای بدون یخبندان در فصل گرم نباید از 150 تا 160 روز کمتر باشد . در مناطقی که حداقل مطلق حرارت از 20 درجه پایین تر می رود احتمال سرما زدگی مو وجود دارد .
مجموع درجه حرارت فعال بیش ار 10 درجه سانتی گراد ئذ طول مدت رشد گیاه یکی از عوامل مهم دیگری است که در موفقیت انگور کاری موثر است . مجموع درجات حرارت لازم در ارقام مختلف به قرار زیر می باشد :

1 ــ برای انگور های پیشرس و خیلی پیش رس برابر با 850 الی 1000 درجه سانتی گراد

2 ــ برای انگور های نیمه پیش رس 1000 الی 1200 درجه سانتی گراد

3 ــ برای انگور های نیمه دیر رس برابر با 1200 الی 1400 درجه سانتی گراد

4 ــ برای انگور های دیر رس 1400 الی 1700 درجه سانتی گراد

5 ــ برای انگور های خیلی دیر رس برابر با 1700 الی 2000 درجه سانتی گراد می باشد .

در صورتی که کمبودی در این شاخص حرارتی ایجاد شود نه تنها رسیدن چوب و میوه سال تامین نمی شود بلکه به محصول سال بعد نیز خسارت وارد خواهد شد . انگور در مناطقی که متوسط حرارتی در فصل گرم کمتر از 16 درجه سانتی گراد باشد محصول مرغوبی به دست نخواهد داد . متوسط حرارت برای تولید انگور مرغوب 17 الی 18 درجه سانتی گراد است . بنابراین چون متوسط حرارت در ماه های گرم سال در مناطقی که مانند شمال شرقی و جنوب شرقی و مرکزی و غرب و شمال غرب کشور از 21 درجه سانتی گراد بیشتر است نتیجتا محصول مرغوبی تولید خواهد شد
تحقیقات مرکز مطالعات ارومیه نشان می دهد که مو در مناطقی خوب رشد می کند که جمع ساعات آفتابی آنها در سال از 2400 الی 2500 ساعت تجاوز نماید به گونه ای که 1400 تا 1500 ساعت ان مستقیما در دوره رشد و نمو به مصرف ثبات برسد .
بدیهی است که دامنه اکولوژیکی انگور به قدری وسیع است که حتی در شمالی ترین نقاط ایران جغرافیایی جهان که نور کم کم است می تواند به رشد خود ادامه دهد . ولی باید آگاه باشیم که حاصل دهی مو هنگکامی مطلوب و اقتصادی است که حداقل 300000 تا 600000 هزار واحد نوری ( لوکس ) در آن موجود باشد .

شرایط اقلیمی : قبل از انتخاب محل یک موستان باید شرایط آب و هوایی به شرح زیر تحت برسی قرار گیرد :
الف ــ یخبندان های دیر رس بهاره یا زود رس پاییزه

ب ــ عدم بارش تگرگ و تعداد ریزش در سال و در طول دوره رشد

ج ــ امواج هوای سرد

ه ) طول مدت خشکی و خشک سالی در دوره رشد گیاهی

ی ) حداقل سرمای زمستانه و حداکثر درجه حرارت تابستانه و سایر اطلاعات ضروری

یخبندان های بهاره و سرمای زود رس پاییزه ، طول زمان رشد گیاهی را کوتاه نموده و سبب خسارت ها و لطماتی به محصول می شود . همچنین امواج هوای سرد به هنگام شکوفایی گل و خشکی زیاد در مو کاری های دیم ، برودت شدید در زمستان و گرمای زیاد در تابستان ، جملگی از عوامل خسارت زا در یک موستان به شمار می روند . ضمنا محا انتخاب انتخاب محل موستان باید سعی نمود که ریزش تگرگ نداشته باشد و یا حداقل در هر 8 تا 10 سال یک مرتبه اتفاق بیفتد .

جمع بارندگی :

معیاری که عملا به مقیاس بسیار مسیع به هنگام انتخاب محل در مورد موکاری مورد استفاده قرار می گیرد ، جمع مقدار بارندگی در منطقه است . این معیار به دو صورت بر مبنای جمع بارانهای سال یا فقط برحسب مقدار ریزش باران در فصل رشد گیاه محاسبه می گردد .
البته باید بدانید که توفیق در امر موکاری ارباط چندانی با میزان بارش نزولات آسمانی ندارد بلکه پراکنش و رطوبت هوا و شدت ریزش در هر نوبت از عوامل موثر اقلیمی در توجیه انتخاب محل به شمار می رود . برحسب این معیار مقدار بارندگی سالانه مورد نیاز جهت اجرای طرح موکاری معادل 450 الی 500 میلی لیتر در متر مربع محاسبه شده به شرط آنکه 250 تا 300 میلی متر آن به هنگام دوره رشد گیاه انجام شود .


فصل کاشت :

کاشت درخت را می توان در دو فصل ینی پاییز و بهار انجام داد ، ولی در هر حال بایستی درخت کاری به هنگام استراحت گیاه انجام شود . مزیت کاشت پاییزه در مقایسه با درختکاری بهاره به شرح زیر می باشد :
ــ التیام زخمهای گیاه حاصل از اصلاح ریشه و ریشه بندی جدید قبل از شروع رشد گیاهی .
ــ چسبیدن کامل ریشه به ذرات خاک در زمین به علت رطوبت زمستانه
ــ شروع رشد گیاه همزمان با سایر تاک های قدیمی موجود در تاکستان .
ــ امکان تامین کارگر برای کاشت در فصل پاییر با قیمت مناسبتر .
باید بدانید که کشت را بعد از گاو رو شدن زمین و رفع یخبندان انجام دهید . بهترین نتیجه کاشت وقتی حاصل می شود که حرارت خاک در ناحیه مجاور ریشه ها یا قلمه معادل 6 تا 8 درجه سانتی گراد بالای صفر باشد .

روش کاشت :

ساده ترین روش کاشت مو که از زمان قدیم انجام می شده و هنوز نیز اغلب موکاران از این روش استفاده می کنند عبارت است از کاشت نهال مو در چاله هایی که از قبل به عمق 60 تا 80 سانتی متر آماده شده اند . در این سیستم چاله هایی گرد یا مربع در کنار میخکوبی های زمین حفر می کنند که عمق آنها 10 سانتی متر بیشتر از طول قلمه ها و قطرشان کمی بیشتر از 40 یا 50 سانتی متر خواهد بود .
نهال های اصلاح شده را طوری در چاله می کارند که ریشه ها روی خاک کله قندی کف چاله و ساقه به جدار سمت میخ قیم چسبیده باشد . پس از کاشت نهال ابتدا ثلث چاله را با خاک تازه و مرغوب که با 3 الی 4 کیلوگرم کود پوسیده مخلوط شده پر می کنیم و بعد حدود 10 تا 15 گرم کود شیمیایی کامل با خاک که کاملا با خاک مخلوط شده باشد به گدال می ریزند و همزمان با کاشت نهال ، آنرا کمی در چاله تکان می دهند تا خاک کاملا خلل و فرج ریشه ها را بپوشاند و بعد انقدر خاک تازه و مرغوب در گودال میریزیم چاله به شکل کله قند در بیاید ( چه تشبیه احمقانه ای بود ! )

بهتر است بلافاصله بعد از کاشت در هر چاله مقدار 8 تا 10 لیتر آب ریخته شود تا پس از فروکش شدن خاک ، مجددا چاله را با خاک پر می کنیم دوباره کله قند را میسازیم . پس از کاشت زمین را می کوبیم که ریشه و خاک به هم بچسبد .

عملیات نگهداری و مدیریت تاکستان:

خلاصه عملیات سال اول شامل سله شکنی و دفع علفهای هرز است تعداد این عملیات به نوع خاک بستگی دارد . معمولا 7 یا 8 وجین علف هرز در هر دوره مورد نیاز است . اما در مناطق خشک به جای سله شکنی سطح خاک را به کاه یا لایه ای از مواد چسبناک آلی به نام مالچ می پوشانند تا میزان تبخیر آب کاهش یابد و تحت کنترل در بیاید . البته دفع آفات نیز در صورت مشاهده ضروری است .
در ضمن قطع شاخه های نابجا نیز ضروری است .
در سال دوم همین عملیات را انجام میدهیم و علاوه بر آن هرس می کنیم و قیم بندی و سیم کشی را که از پاییز سال قبل آغاز شده ادامه می دهیم .
عملیات سال سوم در واقع همان عملیاتی است که در مورد یک تاکستان بارور به اجرا گذاشته می شود . تنها اختلاف در نحوه هرس و تربیت تاک ها خواهد بود .
ــ هرس تاک های پا کوتاه عبارت است تربیت آنها روی شاخه های ذخیره با 2 الی 3 جوانه .
ــ هرس تاکهای پا بلند نیز ادامه اسکلت بندی تاج درخت بر حسب قدرت پایه برای سال بعد می باشد .
در هرس پا کوتاه در سال سوم می توان 4 تا 6 تن محصول از هر هکتار برداشت کرد اما در هرس پایه بلند به منظور تقویت تاج و یا اندام هوایی مو باید از تشکیل انگور روی پایه ها در این سال نیز جلوگیری کرد.
اما مزایای تربیت مو به شیوه نیمه بلند و بلند نسبت به هرس کوتاه پایه :
ــ کاهش تعداد پایه یا نهال در واحد سطح ( یعنی تقلیل پنجاه درصدی تراکم )
ــ کاهش میزان هزینه های احداث ، اعم از خرید نهال و مخارج احداث .
ــ تقلیل هزینه های نگهداری و تسهیل عملیات مکانیزه در داخل باغ .
ــ تقلیل هزینه های سمپاشی و مصرف سم در واحد سطح که برای سلامت خاک نیز مهم است .
ــ وجود تنه و بازو در فرم های پا بلند باعث تغییر تناسب مقدار مواد غذایی ذخیره شده در شاخه های چوبی آنها شده ، در نتیجه میزان باردهی شاخه ها افزایش پیدا می کند .

در مورد درخت مو نکات قابل ذکر بسیار است و گمان می کنم که باید اصول کاشت و داشت و برداشت را در کتابی مفصل جمع آوری کرد اما برای دوستانی که مایل به دانستن بیشتر هستند کتب زیر را پیشنهاد می کنم :

انگور ــ نوشته عنایت تفضلی الله و جمشید حکمتی و پرویز فیروزه ــ انتشارات دانشگاه شیراز

بابایی اهری و هوشنگی ــ بیماریهای درختان میوه و انگور ــ انتشارات دانشگاه ارومیه

محمود درویشیان ــ بررسی تاکستانهای ایران در سه جلد ــ انتشارات سازمان ترویج کشاورزی

محمد جعفر ملکوتی ــ ضرورت مصرف بهینه کود برای افزایش عملکرد کیفی انگور ــ انتشارات موسسه تحقیقات آب و خاک .

محمد باقر صفایی ــ هرس تاک و سیستم های مختلف آن در ایران ــ انتشارات ترویج کشاورزی ایران

تراب امیر قاسمی ــ انگور ، کاشت ، داشت ، برداشت ، فراوری ــ نشر آیندگان


امیدوارم که بهره ای برده باشید . آماده شنیدن نظرات خوب شما هستم . -+